Zakupoholizm, czyli kompulsywne zakupy

Co to jest i jakie są przyczyny?

Nie ma jednej obowiązującej definicji zakupoholizmu. Można powiedzieć, że zakupoholizm (kupnoholizm, kompulsywne zakupy) to uzależnienie od dokonywania zakupów, przymus kupowania różnych przedmiotów/artykułów (często niepotrzebnych), niekontrolowane robienie zakupów wpływające niekorzystnie na funkcjonowanie człowieka. Kompulsywne zakupy, które są często reakcją na negatywne wydarzenia lub nieakceptowane stany emocjonalne, powodują spadek napięcia psychicznego oraz poprawę samopoczucia wkrótce po dokonaniu zakupu.

Wielu zakupoholików zakupionych przedmiotów nigdy nie używa, a nawet nie rozpakowuje. Z zakupoholizmem wiążą się też rozwody i wynikająca z nich samotność, a w skrajnych warunkach może on doprowadzić nawet do bankructwa.

O tym, że dokonywanie zakupów ma charakter kompulsywny mogą m.in. świadczyć następujące zachowania:

• Dokonywanie zakupów jest sposobem na poprawianie samopoczucia (poprawienie nastroju, redukcję lęku czy radzenie sobie z samotnością).
• Spędzanie znacznej ilości czasu na zakupach w centrach handlowych lub na aukcjach internetowych.
• Częste (czasami obsesyjne) myśli o planowanych, kolejnych zakupach.
• Wydawanie pieniędzy na zakupy zamiast na opłacanie rachunków domowych.
• Pożyczanie pieniędzy na kolejne zakupy.
• Odczuwanie podniecenia w związku z planowanymi zakupami.
• Przeżywanie euforii podczas zakupów (podczas wydawania pieniędzy).
• Poczucie winy i wstydu po dokonaniu zakupów.
• Kupowanie niepotrzebnych przedmiotów i chowanie ich często nawet bez rozpakowania.
• Kłamstwa na temat tego, co się kupiło lub ile pieniędzy wydało się na zakupy.
• Ukrywanie większości zakupów w obawie przed krytyką otoczenia.
• Kłótnie z bliskimi w związku z dokonywanymi zakupami i wydawanymi na nie pieniędzmi.
• Posiadanie „tajnych” kart kredytowych i kont bankowych.

Zakup może być:

• wynikiem silnej reakcji emocjonalnej,
• efektem nagłego spontanicznego impulsu,
• działaniem o charakterze hedonistycznym (najczęściej zakupy monotematyczne, np. ubrania, buty, książki) lub
• wynikiem kompulsji (w celu redukcji patologicznego napięcia i niepokoju).

Można wyróżnić cztery fazy zakupoholizmu:

• przewidywania (myśli),
• przygotowania (kiedy, gdzie),
• zakupów (ekscytacja),
• wydatków (m.in. „wyrzuty sumienia”).

Co robić w razie wystąpienia objawów?

Osobom, które mają problem z kontrolowaniem swoich zakupów, należałoby zasugerować, aby:

• nie nosiły przy sobie kart kredytowych i dokonywały zakupów tylko gotówką,
• zrobiły wcześniej listę zakupów i kupowały tylko to, co jest na liście,
• układały listę zakupów pod kątem tego, co jest najbardziej potrzebne i rezygnowały z rzeczy mniej ważnych, a jednocześnie wybierały się na zakupy z odliczoną kwotą pieniędzy,
• na zakupy wybierały się wyłącznie w towarzystwie innych osób,
• unikały wszelkich promocji i wyprzedaży,
• nie oglądały kanałów TV reklamujących różne produkty,
• tak planowały wolny czas, aby nie było w nim miejsca na wizyty w centrach handlowych,
• kiedy pojawi się trudna do odrzucenia myśl o zakupach, wychodziły na spacer, ale w towarzystwie i werbalizowały swój problem.

Jeżeli sposób dokonywania zakupów zaczyna niepokoić lub jeżeli osoby bliskie i życzliwe sygnalizują, że robienie zakupów wymyka się spod kontroli, należałoby zdecydować się na wizytę u certyfikowanego specjalisty terapii uzależnień. Jednocześnie należy pamiętać, że nie każdy psychiatra i nie każdy psycholog ma odpowiednią wiedzę na temat diagnozowania i leczenia uzależnień.

Jak specjalista stawia diagnozę?

Do prawidłowego rozpoznania zakupoholizmu konieczne jest przeprowadzenie szczegółowego wywiadu z osobą podejrzewaną o takie uzależnienie oraz, za zgodą tej osoby, z jej bliskimi. Osobami najbardziej kompetentnymi w stawianiu diagnozy są odpowiednio przeszkoleni certyfikowani specjaliści terapii lub psychoterapii uzależnień.

Opierając się na kryteriach diagnostycznych uzależnień wg ICD-10, zaproponowałem przed laty, aby zakupoholizm (uzależnienie od zakupów) rozpoznawać wówczas, kiedy w okresie ostatniego roku stwierdzono obecność co najmniej trzech objawów z poniższej listy:

• silną potrzebę lub poczucie przymusu dokonywania zakupów,
• subiektywne przekonanie o mniejszej możliwości kontrolowania zachowań związanych z zakupami, tj. upośledzenie kontroli nad powstrzymywaniem się od zakupów oraz nad długością i częstotliwością poświęcania czasu na dokonywanie zakupów,
• występowanie, przy próbach ograniczenia możliwości dokonywania zakupów, niepokoju, rozdrażnienia czy gorszego samopoczucia oraz ustępowanie tych stanów z chwilą pojawienia się możliwości ich realizowania,
• spędzanie coraz większej ilości czasu na zakupach w celu uzyskania zadowolenia czy dobrego samopoczucia, które poprzednio osiągane było w znacznie krótszym czasie,
• postępujące zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub dotychczasowych zainteresowań na rzecz dokonywania zakupów i zdobywania na nie środków finansowych,
• kontynuowanie zakupów pomimo szkodliwych następstw (fizycznych, psychicznych i społecznych), o których wiadomo, że mają związek z dokonywaniem zakupów.

Należy jednocześnie zaznaczyć, że powyższe zachowania/objawy nie mogą być następstwem epizodu hipomanii lub manii.

Wśród wielu różnych pytań ułatwiających zdiagnozowanie problemu, można spotkać (http://www.noanxiety.com/tests/compulsive-shopping-test.html) poniższy zestaw z wyraźnym zaleceniem, że nie może być on traktowany na równi z profesjonalną konsultacją diagnostyczną:

• Czy kiedykolwiek odczuwał/a Pan/i silną potrzebę dokonywania zakupów? (Do you ever feel a strong and sudden desire to buy?)
• Czy już sama myśl o zakupach wpływa korzystnie na Pani/Pana samopoczucie? (Does the thought about buying things ever make you feel better?)
• Czy podczas dokonywania zakupów miał/a Pan/i kiedykolwiek poczucie oderwania się od swoich problemów? (While shopping do you ever feel a sensation of detachment from the rest?)
• Czy podczas dokonywania zakupów odczuwa Pan/i podekscytowanie lub euforię? (Do you feel excited and euphoric while shopping?)
• Czy kiedykolwiek, wkrótce po dokonaniu zakupu, zdarzyło się zapomnieć, dlaczego Pan/i kupił/a ten przedmiot/artykuł? (Does it ever occur to you to forget the reason why you bought something, immediately after you bought it?)
• Czy zdarzyło się Pani/Panu kiedykolwiek kupić niepotrzebne rzeczy/artykuły? (Do you ever buy useless or not needed things?)
• Czy po dokonaniu zakupu odczuwa Pan/i ulgę/odprężenie? (Do you feel relieved while you buy?)
• Czy zdarzyło się Pani/Panu wydać kiedykolwiek wyjątkowo dużą ilość pieniędzy na zakup? (Do you ever spend excessive amounts of money in buying?)
• Ile razy w ciągu tygodnia zdarzyło się Pani/Panu wybrać na zakupy? (How many times do you go out to buy things, in a week?)
• Czy kiedykolwiek, po dokonaniu zakupu, miał/a Pan/i poczucie winy? (Do you ever feel guilty after buying?)

Pomocne w zidentyfikowaniu problemu zakupoholizmu mogą być również poniższe pytania, które zostały opracowane na podstawie materiałów wspólnot samopomocowych:

• Czy zdarza się Pan/i dokonywać zakupów po to, aby poradzić sobie z samotnością i złym samopoczuciem (depresją)?
• Czy zakupienie czegokolwiek co jest Pani/Panu potrzebne bądź nie, powoduje krótkotrwały stan „podniecenia” (zadowolenia, „haju”)?
• Czy zdarza się Pan/i kupować przedmioty, na które Pani/Pana nie stać, tylko dlatego, ponieważ uważa Pan/i, że zasługuje na to, aby być dla siebie dobrą/ym? Wiele przekonywających reklam wykorzystuje taki sposób myślenia o zakupach i związane z nim stany emocjonalne. Oczywiście jest to prawda, że zasługujemy na takie traktowanie siebie, ale wcale nie musimy tego sobie udowadniać poprzez wydawanie pieniędzy na rzeczy, których nie potrzebujemy lub na które nas nie stać.
• Czy dokonując dużych zakupów i płacąc kartą kredytową, osiąga Pan/i szybko zadowolenie („nagrodę”), a jednocześnie odsuwa Pan/i w czasie mniej przyjemne konsekwencje swojego postępowania?
• Czy demonstruje Pan/i czasami jeszcze inne zachowania spotykane u osób uzależnionych. Na przykład jada Pan/i nadmiernie, żeby opanować poczucie pustki albo nadużywa alkoholu, kiedy jest Pan/i zestresowana/y lub smutna/y?
• Czy dokonując zakupów, miewa Pan/i poczucie winy, albo łapie się na tym, że niestety znowu powtórzyło się takie zachowanie?
• Czy większość zakupów dokonuje Pan/i w samotności, traktując to jako swoje „tajne” grzeszne zachowanie?
• Czy Pani/Pana nadmierne wydatki mają negatywny wpływ na Pani/Pana życie? Czy zdarza się, że Pani/Pana karty kredytowe osiągają bardzo wysokie zadłużenia i na koniec miesiąca są trudności ze znalezieniem pieniędzy na zakup rzeczy naprawdę potrzebnych?
• Czy zdarza się Pan/i dokonywanie impulsywnych zakupów kosztem ograniczania wydatków na rzeczy naprawdę potrzebne?

Im więcej odpowiedzi „tak” w pierwszym i w drugim zestawie pytań, tym problem zakupoholizmu jest poważniejszy.

Jakie są sposoby leczenia?

Podobnie jak w przypadku innych uzależnień podstawową formą leczenia jest psychoterapia, a najlepsze efekty zapewnia terapia poznawczo-behawioralna (cognitive-behavioural therapy – CBT). Często konieczne jest skorzystanie z doradztwa finansowego i doradztwa w kwestii rozsądnego zarządzania pieniędzmi i/lub spłaty zadłużenia.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?

Po zakończeniu stacjonarnego lub ambulatoryjnego, podstawowego programu psychoterapii uzależnienia należy zadbać o utrwalenie rozpoczętych zmian, kontynuując terapię w warunkach ambulatoryjnych (w poradni) lub poprzez realizowanie Programu 12 Kroków w ramach Wspólnoty Anonimowych Dłużników (http://programwsparcia.com/o-nas/o-nas-2/)

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Zdania na temat ewentualnego wyleczenia są podzielone. Przez wyleczenie należy bowiem rozumieć sytuację, kiedy osoba dokonująca kompulsywnych zakupów w sposób niekontrolowany potrafi odzyskać pełną kontrolę nad swoimi zachowaniami związanymi z zakupami.

Źródło: https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/uzaleznienia/73538,zakupoholizm-kompulsywne-zakupy-kupnoholizm
z dn. 09.09.2019 r
Za dr n. med. Bohdan T. Woronowicz
specjalista psychiatra
certyfikowany specjalista i superwizor psychoterapii uzależnień www.b.woronowicz.dr-med.pl